Havacılıkta Emniyet Yönetim Sistemi (SMS)
Emniyet yönetim sistemi “SMS”, havacılık kuruluşlarının faaliyetlerini yaparken çevrelerindeki tehlikelerin getirdiği emniyet risklerini kontrol edebilmek için oluşturulan sistemdir. Emniyet yönetimi, havacılık kazaları ve olaylarının oluşması öncesinde emniyet risklerinin proaktif bir şekilde azaltılmasını amaçlamaktadır.
Diğer bir deyişle; SMS yaklaşımı, emniyet riskini yönetmeye ve emniyet riski kontrollerinin etkinliğini sağlamaya yönelik sistematik, yukarıdan aşağıya ve kuruluş çapında bir yaklaşımı temsil eder. Emniyet riskinin yönetimine yönelik politikaları, hedefleri, süreçleri, prosedürleri ve uygulamaları içerir.
Emniyet yönetiminin uygulanmasının pek çok faydası mevcut olup, bu faydalardan bazıları şunlardır:
- a) Güçlendirilmiş emniyet kültürü
- b) Emniyetin güvence altına alınmasına yönelik belgelenmiş, süreç bazlı yaklaşım
- c) Emniyet ile ilgili arayüzlerin ve ilişkilerin daha iyi anlaşılması
- d) Emniyet tehlikelerinin erken tespitinin geliştirilmesi
- e) Emniyet verilerine dayalı karar alma
- f) Geliştirilmiş emniyet iletişimi
- g) Emniyetin bir öncelik olduğuna dair kanıt
- h) Olası finansal tasarruflar
Devlet Emniyet Programı (State Safety Program)
Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO) tarafından yayınlanan Annex-19 dokümanına göre havacılık kuruluşlarının bir emniyet yönetim sistemi kurması gerekliliğine paralel olarak; üye ülkelerin de bir Devlet Emniyet Programı (#SSP) oluşturmak ve yürütmek yükümlülüğü bulunmaktadır. Bu kapsamdaSivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) tarafından hazırlanan Sivil Havacılık Devlet Emniyet Programı aşağıdaki linkten incelenebilir;
https://web.shgm.gov.tr/tr/kurumsal/6666-sivil-havacilik-devlet-emniyet-programi
Emniyet Kavramı
Emniyet: Havacılık faaliyetlerinde büyük öneme sahip emniyet kavramı; “hata ve ihlallerden kaçınarak kural koyucuların düzenlemeleri ile uyum içinde kazalardan, ciddi olaylardan, tehlikelerden, kötü bir sonuca neden olan veya olabilecek etkenlerden uzak ya da muaf olma durumu” olarak tanımlanmaktadır.
Emniyet (Safety) kavramının günümüze kadar olan gelişimi aşağıdaki şekilde özetlenebilir;
Temel Kavramlar
SMS sistemi içerisinde aşağıdaki temel kavramların doğru anlaşılmasının büyük önemi vardır.
Olay: Uçuş emniyetini etkileyen veya etkileme ihtimali olan ve bir kaza/ciddi olayla sonuçlanmamış durumların tümüne olay denilmektedir.
Ciddi olay: Eldeki mevcut bilgi ve belgelerle kaza riski taşıdığı tespit edilen olaylara verilen tanımdır.
Kaza: Havacılık kazası, bir hava aracının ağır hasar alması ve sonucunda can kaybı veya yaralanma yaşanmasıdır.
Risk: İnsanların, donanımın ya da yapıların zarar görmesi, kaynakların kaybedilmesine neden olma ya da daha önceden tanımlanmış bir işlevin yerine getirilmesini engelleme ihtimalinin olasılık ve etkinin derecesi olarak ölçülmesini ifade eder.
Tehlike: İnsanların, donanımın ya da yapıların zarar görmesi, kaynakların kaybedilmesine neden olma ya da daha önceden tanımlanmış bir işlevin yerine getirilmesini engelleme potansiyeline sahip durum, nesne ya da faaliyeti ifade eder.
İnsan Faktörleri: Sistem performansını iyileştirmek için ekipman, ortam ve işin tasarımı ve değerlendirilmesi yoluyla insan performansını (HP) destekleyen bir dizi bilimsel disiplinden gelen bilgileri kapsar.
Amerikan Havacılık İdaresinin tanımı ise şu şekildedir; “insanın yetenekleri ve sınırlamaları hakkında bilgi oluşturmak ve derlemek ve bu bilgiyi güvenli, rahat ve etkili insan performansı için ekipmana, sistemlere, tesislere, prosedürlere, işlere, ortamlara, eğitime, personele ve personel yönetimine uygulamak için çok disiplinli çaba”
İnsan faktörlerinin incelenmesi ile insanın makine, teçhizat, çevre, fiziksel şartlar ve insanı etkileyen diğer faktörlerin uçuş sırasında analizi yapılmakta ve insanın performansını arttırıcı, hatalarını azaltıcı önlemlerin alınması hedeflenmektedir.
SHEL modeli, insanın diğer sistem elemanları ile olan ilişkisi üzerine kurulmuş bir kavramsal araçtır.
S – Software: Yazılım (prosedürler, el kitapları, vs.)
H – Hardware: Donanım (makineler, aletler vs.)
E – Environment: Çevre (çalışma ortamı)
L – Liveware: İnsan (Pilot, teknisyen vs)
Emniyet Risk Yönetimi
Emniyet Risk Yönetimi (SRM), emniyet yönetiminin kilit bir bileşenidir ve aşağıdakileri içerir:
TEHLİKE BELİRLEME
EMNİYET RİSK DEĞERLENDİRME
EMNİYET RİSK AZALTMA
RİSK KABULÜ
Risk kavramı, “istenmeyen bir olayın gerçekleşme olasılığı” şeklinde tanımlanır. Havacılık kuruluşları için risk yönetimi, her tür konuda istenmeyen olayların (mali sıkıntı, doğal afetler, yönetim kabiliyeti eksikliği vs.) gerçekleşme olasılığını kabul edilebilir seviyelerde tutmak ve bu durumu yönetmektir.
Tehlikelerin belirlenmesi için reaktif, proaktif ve prediktif yöntemler kullanılmaktadır. Bu sayede riskler belirlenir, riskin şiddeti ve olasılığı hesaplanarak risk azaltma stratejileri belirlenir.
Emniyet Kültürü
Emniyet kültürü, genel anlamıyla aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır.
‘’KİŞİLERİN, ONLARI İZLEYEN HİÇ KİMSE YOKKEN, EMNİYET VE RİSK KONUSUNDA NASIL HAREKET ETTİKLERİDİR’’
SMS, bir kuruluştaki herkesi emniyet göz önünde bulundurularak düşünmeye, davranmaya ve hareket etmeye teşvik eder. Bu bağlamda etkin ve gönüllü bir raporlama sisteminin varlığı önem arz etmektedir.
Emniyet Raporlama
Kuruluş içerisinde, zorunlu raporlama, gönüllü raporlama ve gizli raporlama olmak üzere üç tür raporlama sistemi kullanılarak kişilerin emniyet kültürüne uygun şekilde tehlikeler konusunda duyarlı olmaları beklenmektedir. SMS sistemi kapsamında, kuruluşların bu raporları toplaması, analiz etmesi, gerekli düzeltici/önleyici faaliyetleri hayata geçirmesi ve ilgili mercilere haber verilerek koordinasyon sağlanması beklenmektedir.
Emniyet Güvence Sistemi
Emniyet Yönetimi Sisteminin (SMS) beklentilere ve gerekliliklere uygun bir şekilde işleyip işlemediğinin tespit edilmesi için gerçekleştirilen süreçlerden ve faaliyetlerden oluşur. Bu kapsamda aşağıdaki süreçler izlenir;
- Emniyet performansının izlenmesi, ölçülmesi, iyileştirilmesi ve takibi;
- Değişiklik yönetimi;
- SMS’in sürekli iyileştirilmesi
Diğer Yönetim Sistemlerinin SMS ile İlişkisi
Entegre yönetim sistemi, birden fazla sertifikayı, yetkilendirmeyi veya onayı elde etmek, kalite, güvenlik, iş sağlığı ve çevre yönetim sistemleri gibi diğer iş yönetimi sistemlerini kapsamak için kullanılabilir. Bu, tekrarı gidermek ve birden fazla faaliyet genelindeki emniyet risklerini yöneterek sinerjilerden yararlanmak için yapılır.
Tipik bir entegre yönetim sistemi aşağıdakileri içerebilir:
a) Kalite Yönetimi Sistemi (KYS);
b) Emniyet Yönetimi Sistemi (SMS);
c) Güvenlik Yönetimi Sistemi (SeMS),
d) Çevre Yönetim Sistemi (ÇYS);
e) İş Sağlığı ve Emniyet Yönetimi Sistemi (İSGYS / OHSMS);
f) Finansal Yönetim Sistemi (FYS);
g) Dokümantasyon Yönetimi Sistemi (DYS) ve
h) Yorgunluk Riski Yönetimi Sistemi (FRMS)
SMS Uygulama Planı
Yukarıda belirtilen süreçler ışığında otoriteler kuruluşlardan SMS uygulama planı hazırlamalarını beklemektedir. SMS uygulama planı, kuruluşun kurumsal emniyet hedeflerine nasıl ulaşacağını ve emniyet gerekliliklerini nasıl yerine getireceğini tarif eder. Birden fazla dokümandan oluşabilen SMS uygulama planı, yapılacak işleri, kim tarafından ve ne zaman yapılacağını da detaylandırmalıdır. SMS Uygulama Planı’nın en önemli parçası ise GAP Analizidir.
SMS Boşluk/Gap Analizi
SMS uygulaması, SMS’in hangi bileşenleri ve elementlerinin yürürlükte olduğunu ve uygulama şartlarını karşılamak için hangi bileşenler ve elementlerin eklenmesi ya da değiştirilmesi gerektiğini belirlemek amacıyla işletmenin kendi sistemi üzerinde bir analiz yapmasını gerektirir. Söz konusu analiz, Gap Analizi olarak bilinir ve SMS şartlarının işletmenin mevcut kaynaklarıyla karşılaştırılmasını kapsar.
Kuruluşların gerek ICAO gerekse de SHGM SMS gerekliliklerine uyumu kapsamında belirlenen Gap Analizinin AeroTürk tarafından hazırlanmış excel formatını buradan indirebilirsiniz.
SMS Denetimleri
Yapılacak denetimlerin kapsamı ve süreçleri hakkında önemli bilgiler veren Emniyet Yönetimi Uluslararası İşbirliği Grubu (SM ICG) Emniyet Yönetim Sistemi (SMS) Değerlendirme Aracı Kılavuzunu SHGM tarafından Türkçe olarak yayınlanmış olup şuradan indirilebilir.
Tasarım ve Üretim Kuruluşlarında Emniyet Yönetimi Sistemi
Her ne kadar SMS diğer birçok havacılık kuruluşunda yıllardır uygulanıyor olsa da tasarım ve üretim kuruluşları için mevzuatlar yeni yayınlanmaya başlamıştır. Bu kapsamda, Türkiye’nin de takip ettiği ve uymaya çalıştığı Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansı (EASA) tarafından SMS gereklilikleri Part-21 içerisine dahil edilmiştir. Bakınız: https://www.easa.europa.eu/en/document-library/easy-access-rules
Ayrıca Emniyet Yönetimi Uluslararası İşbirliği Grubu (SM ICG) tarafından Tasarım-Üretim ve Bakım kuruluşlarının kullanımı için SMS kılavuzu yayınlanmıştır. Bu kılavuzu (SM-001 Issue B) indirebilirsiniz. Söz konusu kılavuzun güncelliğini ise Avrupa Havacılık, Güvenlik ve Savunma Derneğinin (ASD Europe) sitesinden takip edebilirsiniz.
Not: Tasarım ve Üretim kuruluşlarında SMS sistemi ile ilgili detayları başka bir yazımızda anlatacağız.
Kaynaklar:
- ICAO Annex 19 ve Doc 9859
- SHGM SHY-SMS ve SHT-SMS
- SHGM SHT-OLAY
- SHGM UED 2018-3 numaralı Emniyet Performans Göstergeleri (SPI) Genelgesi
- SHGM Yayın No: HAD/T-18 – Emniyet Yönetim Sistemleri / Temel Esaslar
- SHGM Yayın No: SDED/T-01 – Emniyet Yönetim Sistemi Uygulamalarına İlişkin Kılavuz Bilgiler
- https://www.skybrary.aero/enhancing-safety/sm-icg-safety-management-products
- https://sahinhuseyin.weebly.com/kaza-nedir-3-hafta.html
- Uçuş Operasyonlarında İnsan Faktörünün Rolü ve Pilot Performansını Arttıracak Öneriler (https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1474102)
