Dünya’da ve Türkiye’de VTOL ve Uçan Araba Çalışmaları

Son yılların popüler konularından biri de “VTOL hava aracı” veya ülkemizde bilinen adıyla “uçan araba” üretimi. Özellikle kentsel kara trafiğinin artması, teknolojik gelişmeler ve Karbon emisyonu gibi çevre koruma konularında devletlerin çeşitli kararlar alması sonrasında bu projeler daha çok konuşulur oldu.

Aslında bu tip projeler daha önce denenmiş ancak o günün şartlarında uygun bulunmayarak tozlu raflara kaldırılmıştı. Almanya, Amerika (DARPA ve NASA) ve Rusların yaptığı bir çok araştırma geliştirme projesi günümüz projelerinin ataları olarak kabul edilebilir.

 

Detay için; 

NASA – https://history.nasa.gov/SP-3300/ch8.htm ve NASA Historical Overview of S/VTOL Aircraft Technology

 

DARPA – https://www.darpa.mil/program/vertical-takeoff-and-landing-experimental-plane

 

Rusya (SSCB) ve Almanya tarafından yapılan VTOL konusundaki deneysel çalışmalar;

 

Bu konulardaki güncel çalışmaların listesine geçmeden önce UAM, Uçan araba, VTOL gibi bazı tanımların açıklamalarını İngilizce ve Türkçe karşılıklarını vermek gerekir.

Urban Air Mobility (UAM) nedir?

 

Basitçe “Kentsel Hava Hareketliliği/Taşımacılığı” olarak tanımlanabilir. Aslında şehir içlerindeki hava trafiği kastedilmektedir.

Klasik uçaklar iniş-kalkış için bir piste ihtiyaç duymaktadır. Yeni gelişen pazarlar da düşünüldüğünde helikopterler gibi dikey iniş-kalkış yapabilen ve uçak gibi havada hızlıca yatay gidebilen hava araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu kapsamda, gerek yolcu taşımacılığı gerekse de kargo taşımacılığı için yeni konseptler geliştirilmektedir.

Bu konseptlerde ana hedefler; sürenin azaltılması ve otonom uçuşlardır.

Amerikan Federal Havacılık İdaresi (FAA) tanımı şu şekilde;

Urban Air Mobility (UAM) envisions a safe and efficient aviation transportation system that will use highly automated aircraft that will operate and transport passengers or cargo at lower altitudes within urban and suburban areas.

UAM will be composed of an ecosystem that considers the evolution and safety of the aircraft, the framework for operation, access to airspace, infrastructure development, and community engagement.

Advanced Air Mobility (AAM) Nedir?

 

Gelişmiş Hava Hareketliliği/Taşımacılığı olarak tabir edeceğimiz bu tanım tüm hava trafiğinin birleşimini kastetmektedir.

Birçok bilim kurgu filminden ya da çizgi filmlerden hatırlayacağımız şekilde şehirlerin içinde binaların arasından ve üstünden bir hava trafiği öngörülmektedir. Bu hava trafiğinin emniyetli olması için de FAA, NASA, EASA ve Çin otoriteleri çalışmalar yapmaktadır.

FAA AAM tanımı aşağıdaki şekilde;

Advanced Air Mobility (AAM) builds upon the UAM concept by incorporating use cases not specific to operations in urban environments, such as:

– Commercial Inter-city (Longer Range/Thin Haul)

– Cargo Delivery

– Public Services

– Private / Recreational Vehicles

Uçan Araba (Flying Car) nedir?

 

Hem karada hem de havada ulaşım sağlayabilen araçlara “uçan araba” denilmektedir. Genelde VTOL hava araçları ile uçan arabalar karıştırılmaktadır.

 

Dikey Kalkış-İniş yapabilen (VTOL) hava aracı nedir?

 

Dikey kalkış-iniş yapabilen hava araçlarına VTOL hava aracı denilmektedir. Aslında helikopterler tipik bir VTOL hava araçlarıdır. Ancak son yıllarda elektrikli/hidrojen yakıt pilli veya hibrit yapılı motorlar kullanan ve helikopter tasarımından farklı tasarımlara sahip VTOL hava araçları geliştirilmektedir.

VTOL Concepts

Otonom uçuş ve otonom hava aracı nedir?

 

İngilizcesi “Autonomous Flight” olan bu tabir tam otonom ve yarı otonom olarak iki gruba ayrılabilir.

Yarı otonom uçuş: Hava aracı içerisinde ya da dışarısında bir pilot olmasına rağmen uçuşun birçok aşamasının bilgisayar kontrolünde yapılmasıdır.

Tam otonom uçuş: Hava aracı içerisinde ya da dışarısında bir pilota ihtiyaç duyulmadan uçuşun tüm aşamalarının bilgisayar kontrolünde yapılmasıdır. Bu tip uçuşta yolcu uçuşun bilgilerini girer ve uçuşu başlatır, herhangi bir pilot ya da uzaktan kontrol öngörülmemektedir.

Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO) tarafından (insansız) otonom hava aracı tanımı ise şöyledir;

Autonomous aircraft as “an unmanned aircraft that does not allow pilot intervention in the management of the flight.”

ICAO gelişmelere paralel olarak “unmanned” ifadesini çıkaracaktır.

Dünyadaki ve Türkiye’deki güncel ve prototip aşamasında olan uçan araba ve VTOL hava araçları listesi aşağıdaki şekildedir.

Başlamış ancak devam etmeyen projeler için de şuraya bakabilirsiniz. https://evtol.news/aircraft

  Üretici Hava aracı Tipi İtki Sistemi İlk Uçuş Kullanım Amacı Ülke Web Sayfası
1 Ehang 216 Çoklu Pervane Elektrik  2019 Hava Taksi Çin https://www.ehang.com/index/
2 Joby Aviation S4 Vektörel İtki Elektrik  2019 Hava Taksi  ABD https://www.jobyaviation.com/
3 Beta Technologies Alia S250 Kanat + Pervane Elektrik  2020  Kargo ABD https://www.beta.team/
4 Volocopter Volocity Çoklu Pervane Elektrik  2020 Hava Taksi  Almanya https://www.volocopter.com/en/
5 Lilium Jet Vektörel İtki Elektrik  2020 Hava Taksi Almanya https://lilium.com/
6 Archer Aviation* Maker Vektörel İtki Elektrik  2021 Hava Taksi  ABD https://www.archer.com/
7 Wisk Cora Kanat + Pervane Elektrik  2018 Hava Taksi  ABD https://wisk.aero/
8 Hyundai S-A1 Vektörel İtki Elektrik  2025 Hava Taksi  G. Kore https://www.hyundai.com/
9 Eve Air Mobility Eve Kanat + Pervane Elektrik  – Hava Taksi  Brezilya https://eveairmobility.com/
10 Sabrewing Rhaegal RG-1 Vektörel İtki Hibrit  2021 Kargo  ABD www.sabrewingaircraft.com
11 Vertical Aerospace VA-1X Vektörel İtki Elektrik  2021 Hava Taksi Birleşik Krallık https://www.vertical-aerospace.com/
12 Airbus CityAirbus Çoklu Pervane Elektrik  2019 Hava Taksi  Fransa https://www.airbus.com/innovation/zero-emission/urban-air-mobility/cityairbus.html
13 Pipistrel Nuuva V300 Dörtlü Pervane Elektrik  – Kargo Slovenya https://www.pipistrel-aircraft.com/
14 Elroy Air Chaparral Kanat + Pervane Hibrit  2019 Kargo ABD https://elroyair.com/
15 Dufour Aerospace aEro 3 Vektörel İtki Hibrit  2022 EMS  İsviçre https://dufour.aero/
16 Bell* Nexus 4EX Vektörel İtki Hibrit  – Hava Taksi ABD https://www.bellflight.com/products/bell-nexus
17 Baykar Cezeri Çoklu Pervane Elektrik  2020 Hava Taksi  Türkiye https://www.baykarsavunma.com/sayfa-Ucan-Araba.html
18 Aircar Aircar Çoklu Pervane Elektrik  2021 Özel  Türkiye http://www.aircarcorp.com/
19 Pal-V Liberty Uçan araba Benzin  2012 Özel Hollanda https://www.pal-v.com/
20 Terrafugia Transition Uçan araba Hibrit  2009 Özel  ABD https://terrafugia.com/
21 İstanbul Gelişim Ünv. Tusi Uçan Araba Elektrik  2020  Özel Türkiye https://gelisim.edu.tr/haber/yerli-ve-milli-ucan-araba-tusi-test-suruslerine-basladi
22 Skydrive SD-03 Uçan Araba Elektrik  2020 Özel Japonya http://en.skydrive2020.com/
23 VRCO NeoXCraft Vektörel İtki Elektrik  2021 Özel Birleşik Krallık https://vrco.co.uk/
24 Aeromobil AeroMobil Uçan Araba Dizel  2014 Özel  Slovakya https://www.aeromobil.com/
25 Horizon Cavorite X5 / Elroy Vektörel İtki  Hibrit  2024 Hava Taksi  ABD https://flyastro.com/
https://www.horizonaircraft.com/x5-aircraft/
26 Lift Hexa Çoklu Pervane  Elektrik  2019 Özel  ABD http://www.liftaircraft.com/
27 Klein Vision Flying Car Uçan Araba  Benzin  2020 Özel  Slovakya https://www.klein-vision.com/

Konsept Tasarım

Uyum Doğrulama Mühendisliği (CVE)

EASA Part-21 kapsamında Tasarım Organizasyonlarında (DOA) Tasarım Güvence Sistemi (DAS) 3 temel bileşenden oluşmaktadır. Bunlar;

  • Tasarım Fonksiyonu (Tasarım Mühendisleri)
  • Bağımsız Doğrulama Fonksiyonu (Uyum Doğrulama Mühendisleri)
  • Bağımsız Sistem İzleme Fonksiyonu (Denetçi)

Bu yazımızda Uyum Doğrulama Mühendislerinin (Compliance verification Engineer – CVE) görev ve sorumluluklarını, atanma kriterlerini ve eğitim gerekliliklerinden bahsedeceğiz.

UDM Görev ve Sorumlulukları;

  • Sertifikasyon Temelinin oluşturulması
  • Tip Sertifikasyon / Değişiklik / Tamir sürecinin yürütülmesi
  • Uyumun bağımsız bir gözle onaylanması
  • Sürekli Uçuşa Elverişlilik konularının takibi ve sürdürülmesi

UDM Atanma Kriterleri;

  • Part-21 içerisinde net bir gereklilik bulunmamasına rağmen tasarım, uyum doğrulama ve uçuşa elverişlilik konularında tecrübeli ve yetkin olan kişilerin atanması beklenmektedir.

UDM Eğitim Gereklilikleri;

Genel olarak aşağıdaki eğitimleri almış olması beklenir;

  • Part-21 eğitimi
  • Detaylı Tasarım Organizasyonu Onayı (DOA) eğitimi
  • Alanıyla ilgili teknik/özel eğitimler (Ör: Yapısal UDM – Malzeme Bilgisi, Uçak Yapıları, Kompozit yapılar, vb.)

Ayrıca bakınız;

EASA sık sorulan sorular;

What are the expectations of the Agency in respect to the appointment of CVEs?

Sivil Havacılık Mevzuatı – Modül 10

AeroTürk ekibi olarak hazırladığımız kitap sonunda yayımlandı.

Sipariş için buraya tıklamanız yeterli.

Sivil Havacılık Mevzuatı: Modül 10

Kitapta, bir hava aracının tasarlanmasından üretilmesine, işletilmesinden sürekli uçuşa elverişliliğine, bakımından bakımını yapan personelin gerekliliklerine kadar birçok konuda düzenlenmiş olan havacılık mevzuatlarına yer verilmiştir.

Bu kitap, havacılık mevzuatı eğitimi veren eğitim kuruluşlarının Modül 10 eğitimlerine yardımcı olması amacı ile hazırlanmıştır. Bu sayede bu kitaptan hem bu modülden sınava girecek olan öğrenciler, hem de bu modül dersini anlatacak olan eğitmenler istifade edebileceklerdir. Ayrıca, bu kitabın havacılık sektöründe çalışmak isteyenlere de rehberlik etmesi amaçlanmıştır.

Bu amaçlarla yola çıkan “Sivil Havacılık Mevzuatı Modül 10” kitabı 7 ana bölümden oluşmuş olup konu başlıkları şu şekildedir:

-Sivil Havacılıkta Ulusal ve Uluslararası Düzenleyici Kuruluşlar

-Hava Aracı Bakım Personeli
-Hava Aracı Bakım Kuruluşları
-Uçuş Operasyonları
-Hava Aracı Sertifikasyonu
-Sürekli Uçuşa Elverişlilik
-Geçerli Ulusal ve Uluslararası Gereksinimler

Ayrıca her konunun sonunda yer alan önemli bilgiler, özet, kavrama önerileri ve soru-cevap bölümleriyle okuyucunun havacılık otoriteleri tarafından yayınlanmış olan temel mevzuatların içeriklerine tam anlamıyla hakim olması amaçlanmıştır.


Yayın Tarihi:22.09.2020
ISBN:9786257158916
Baskı Sayısı:1. Baskı
Dil:TÜRKÇE
Sayfa Sayısı:335
Cilt Tipi:Karton Kapak
Kağıt Cinsi:Kitap Kağıdı
Boyut:15.5 x 23.5 cm

Küçük Uçak Sertifikasyonu-Standartlar

Küçük Uçak (CS-23, CS-VLA ve CS-LSA) sertifikasyonu konusunda havacılık otoritelerince kabul edilen uluslararası standartlar aşağıdaki gibidir.

1ASTM F2245-14 Design and Performance of a LSA
2ASTM F2279-10 LSA Manufacturing standards
3ASTM F2295-10 Continued Operational Safety Monitoring of a LSA
4ASTM F2746-09 POH for Light Sport Airplane
5ASTM F2839-11 LSA Compliance_Audits
6ASTM F3115M-15 Standard Specification for Structural Durability for Small Airplanes
7ASTM F3116M-15 Standard Specification for Design Loads and Conditions
8ASTM F3117-15 Standard Specification for Crew Interface in Aircraft
9ASTM F3120M-15 Standard Specification for Ice Protection for General Aviation Aircraft
10ASTM F3173M-15 Standard Specification for Handling Characteristics of Aeroplanes
11ASTM F3174M-15 Standard Specification for Establishing Operating Limitations and Information for Aeroplanes
12ASTM F3179M-16 Standard Specification for Performance of Aeroplanes
13ASTM F3180M-16 Standard Specification for Low-Speed Flight Characteristics of Aeroplanes
14ASTM F3082M-16 Standard Specification for Flight for General Aviation Aeroplanes
15ASTM F3083M-15 Standard Specification for Emergency Conditions, Occupant Safety and Accommodations
16ASTM F3114-15 Standard Specification for Structures
17ASTM F3061M-16 Standard Specification for Systems and Equipment in Small Aircraft
18ASTM F2639-18 Standard Specification for Certification of Aircraft Electrical Wiring Systems
19ASTM F3230 Standard Practice for Safety Assessment of Systems and Equipment in Small Aircraft
20ASTM F3232M-17 Standard Specification for Flight control systems in Small Aircraft
21ASTM F3309 Standard Practice for Simplified Safety Assessment of Systems and Equipment in Small Aircraft
22ASTM F2295-10 Continued Operational Safety Monitoring of a LSA
23ASTM F2972-12 LSA Manufacturers Quality Assurance System
24ASTM F3093M-15 Aeroelasticity Requirements

Güç sistemleri/motorlar konusundaki standartlar aşağıdaki şekildedir;

  1. ASTM F2339-06 LSA Reciprocating Spark Ignition Engines
  2. ASTM F2506-13 LSA Propeller
  3. ASTM F2538-07a LSA Diesel Engines
  4. ASTM F2840-11 LSA Electric Propulsion Units
  5. ASTM F3062M-16 Installation of Powerplant Systems
  6. ASTM F3063M-16 Design and Integration of Fuel Energy Storage and Delivery System Installations for Aeroplanes
  7. ASTM F3064M-15 Control, Operational Characteristics and Installation of Sensors
  8. ASTM F3065M-15 Installation and Integration of Propeller Systems
  9. ASTM F3066M-15 Powerplant Systems Specific Hazard Mitigation
  10. ASTM F3239-19 Aircraft Electric Propulsion Systems
  11. ASTM F3338-18 Design of Electric Propulsion Units for General Aviation

Bilgi veya danışmanlık almak için lütfen irtibata geçiniz.

Havacılıkta Sistem Mühendisliği, Gereksinim Mühendisliği ve Sistem Emniyet Analizleri

Sistem mühendisliği, karmaşık sistemlerin ya da bu sistemleri oluşturan alt sistemlerin tasarımını, üretimini ve bakımını, zaman ve maliyet kısıtlarını da göz önünde bulundurarak, gerçekleştirmek amacını taşır. Günümüz dünyasında, karmaşık sistemler genellikle teknik, biyolojik, sosyolojik, çevresel endüstriyel, politik, finansal ve ekonomik sistemlerden en az birkaçının bir bileşkesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Sistem mühendisliği programları, işlevsel olarak tek ve bütün bir birim olan bu karışık sistemlerin analizi için gerekli tüm temel kavram, araç ve metotları öğrenciye sunar. Farklı disiplinlerden çeşitli yöntemleri bir arada kullanabilen sistem mühendisliği programlarını en temel araçlarından bir tanesi de bilgisayarlardır. Sistem mühendisleri çok farklı alanlarda faaliyet gösteren kurumlar içinde oldukça farklı birim ve kademelerde (üretim, planlama, kontrol, yönetim gibi) görev alabilirler. (https://tr.wikipedia.org/wiki/Sistem_m%C3%BChendisli%C4%9Fi)

Havacılıkta Sistem Emniyeti, Gereksinim Mühendisliği ve Sistem Emniyet Analizi hakkındaki kaynak kitaplar.

  • FAA tarafından hazırlanmış olan Sistem Emniyeti elkitabı için tıklayınız.
  • FAA tarafından hazırlanmış Sistem Mühendisliği Elkitabı için lütfen iletişime geçiniz veya tıklayınız.
  • FAA Gereksinim Mühendisliği elkitabı için tıklayınız.
  • NASA tarafından yayımlanmış Sistem Mühendisliği elkitabı için tıklayınız.

Aero Docs

AeroTurk Sunumları

EASA / SHGM Templates

  • EASA Design Organisation Handbook Template

21 Sertifikasyon Mevzuatı

Ülkemizde havacılık alanında tasarım veya üretim yapmak isteyen kuruluşlarımız için kullanılabilecek ulusal/uluslararası önemli dokümanlar ve website bilgilerini aşağıda sunuyoruz;

Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM)

(Dokümanların en güncel hallerine mevzuat.shgm.gov.tr veya sertifikasyon adresinden erişilebilir)

European Union Aviation Safet Agency (EASA)

Dokümanların güncel hali için: https://www.easa.europa.eu/regulations

  1. CS-22 Planör veya Motorlu Planörler
  2. CS-23: Normal, Akrobasi, Genel Maksat, Komuter Uçaklar
  3. CS-25: Büyük Uçaklar
  4. CS-26: Operasyonlar için İlave Uçuşa Elverişlilik Gereksinimleri
  5. CS-27: Döner Kanatlı Küçük Hava Araçları
  6. CS-29: Döner Kanatlı Büyük Hava Araçları
  7. CS-31GB: Gaz Balonları
  8. CS-31HB: Sıcak Hava Balonları
  9. CS-31TGB: Bağlı Gaz Balonları
  10. CS-34: Motor Emisyonu ve Yakıt Boşaltma
  11. CS-36: Hava Aracı Gürültü
  12. CS-APU: Yardımcı Güç Üniteleri
  13. CS-Definitions: Tanımlar (Amend.2)
  14. CS-E: Motorlar
  15. CS-P: Pervaneler
  16. CS-ETSO: Avrupa Teknik Standart Usul Yetkilendirmesi
  17. CS-LSA: Hafif Sportif Uçaklar
  18. CS-VLA: Çok Hafif Uçaklar
  19. CS-VLR: Çok Hafif Döner Kanatlı Hava Araçları
  20. CS-STAN: Standart Değişiklikler ve Standart Tamirler (Amnd.3)
  21. CS-AWO: Her Türlü Hava Şartları Operasyonu
  22. CS-CCD: Kabin Ekibi Verisi
  23. CS-FCD: Uçuş Ekibi Verisi
  24. CS-GEN-MMEL: Genel Temel Asgari Teçhizat Listesi
  25. CS-MMEL: Temel Asgari Teçhizat Listesi
  26. CS-SIMD: Simulatör Verisi
  27. Kabul Edilebilir Uyum Yöntemleri (AMC-20)
  28. Dikey İniş Kalkış Yapabilen Hava Araçları için Özel Koşullar (SC-VTOL)

ABD Federal Havacılık Dairesi (FAA)

Dokümanların güncel hali için: https://www.faa.gov/aircraft/air_cert/

Kanada Ulaşım Bakanlığı (Transport Canada)

Dokümanların güncel hali için: https://www.tc.gc.ca/en/services/aviation/aircraft-airworthiness.html

Çin Sivil Havacılık Otoritesi (CAAC)

Dokümanların güncel hali için: http://www.caac.gov.cn/en/SY/

Avustralya Sivil Havacılık Otoritesi (CASA)

Dokümanların güncel hali için: https://www.casa.gov.au/aircraft/airworthiness veya https://www.casa.gov.au/licences-and-certification/aircraft-certification-and-design

Brezilya Sivil Havacılık Otoritesi (ANAC Brazil)

Dokümanların güncel hali için: https://www.anac.gov.br/en/aircraft/certification-and-products

SHY-21 / SHT-21 Yetkileri Nelerdir?

SHGM SHY-21 / SHT-21 Rehber Dokümanı

SHGM tarafından yayımlanan SHY-21 ve SHT-21 kapsamında hangi yetkiler verilmektedir?

Birçoğumuzun bildiği gibi Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) hava aracı tasarım, üretim ve sertifikasyonu konusunda ilk kez 2013 yılında SHY-21 (HAVA ARACI VE İLGİLİ ÜRÜN, PARÇA VE CİHAZIN UÇUŞA ELVERİŞLİLİK VE ÇEVRESEL SERTİFİKASYONU) Yönetmeliğini ve bu yönetmeliği detaylandıran SHT-21 Talimatını yayımlamıştı. (Güncel Hali için bknz.)

Söz konusu talimatın çıkış noktası aslında TAI/TUSAŞ tarafından başlatılan Hürkuş Projesi olmuştu. TAI/TUSAŞ hem ülkemizde mevzuatın eksik olması hem de uluslararası pazara açılabilmek adına başvurusunu ilk önce Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansı’na (EASA) yapmış ve SHGM’nin de bilgisi ile çalışmalar yürütülmüştü. 2013 yılında bu mevzuatın yayımlanması sonrasında hem bir SHY-21 Koordinatörlüğü kuruldu, Sertifikasyon Uzmanı alınmaya başlandı ve bir çok kuruluşa yetki verildi. Ayrıca Türkiye’nin EASA onaylı ilk ve tek (hatta belki de son) projesi olan Hürkuş uçağının sertifikasyon çalışmaları da EASA ile birlikte SHGM tarafından gerçekleştirilmiş oldu.

Şimdi SHY-21 kapsamında ne tip yetkiler verilebileceğini inceleyelim. (Sunum) Aslında yetkiler ikiye ayırmak gerekiyor; ürün yetkileri ve organizasyon yetkileri. İlk önce kuruluş yetkilerini incelersek;

1- Tasarım Organizasyonu Onayı (TOO): Bir ürünü veya parçayı tasarlamak isteyen kuruluşlara verilen yetkinlik belgesi diyebiliriz. Üründen kasıt hava aracı (uçak, helikopter, balon), parça deyince ise lastik, aviyonik cihazlar, koltuk, vb. parçalar kastedilmektedir.

2- Üretim Organizasyonu Onayı (ÜOO): Onaylı bir tasarım kuruluşu tarafından tasarlanan ve dokümanları hazırlanan ürün ya da parçayı üretmek isteyen kuruluşlara verilen yetkinlik belgesi. Hava aracı ve üzerindeki tüm parçalar (standart parçalar hariç) bir ÜOO sahibi tarafından üretilmelidir.

3- Yukarıdakilere bir istisna olarak A-TOO ve A-ÜOO yetkileri de mevcut.

Ürün yetkilerine bakacak olursak;

1- Tip Sertifikaları: Hava aracı, motor ve pervane için verilmekte olan bir belge. Tip Sertifikası verilmeden önce kuruluş TOO yetkisini almak ve ürün tüm gerekli testleri başarı ile geçmek zorunda.

2- ETSO (TTSU) Yetkilendirmesi: Hava aracı üzerindeki parça ve ekipman için verilen bu yetki için TOO yerine A-TOO yetkisi yeterli görülüyor. Hava aracı gibi parçaların da testleri geçmesi zorunlu.

Tabi yukarıdaki yetkilere bağlı olarak verilen bazı onaylar da mevcut;

  • Özel Uçuş İzni
  • Tamir ve Değişiklik Onayları
  • Uçuşa Elverişlilik ve Gürültü Sertifikaları
  • Tip Sertifikası Validasyon Onayı

Aşağıda SHY-21 / SHT-21 bölümlerini ve yetki kapsamlarını özetleyen bir grafik bulunmaktadır.

Kaynak: Baines Simmons

Dikey Kalkış-İniş Yapabilen Hava Araçları (VTOL)

Havacılıkta gün geçtikçe yeni bir teknoloji, yeni bir konsept konuşulmasın. Daha önce de denemeleri yapılıp rafa kaldırılmış bir çok proje teknolojinin gelişmesi sayesinde yeniden gündeme gelebiliyor ve eskisinden daha çok taraftar bulabiliyor. Bunun son örneği Dikey Kalkış-İniş Yapma (VTOL) kabiliyetindeki hava araçları.

İlk örnekleri ABD’de ve Rusya’da denenmiş ama projeler rafa kaldırılmıştı. Dönemin şartlarına göre çok ileri olan bu tip projeler; üretimin pahalı olması, insanlarda kaygı uyandırması, daha güvenilir olduğu düşünülen hava araçlarının varlığı nedeniyle çoğu zaman konsept tasarımlar olarak kaldılar. Zamanla üretim şekillerindeki gelişmeler, daha ucuz ve kolay üretimin sağlanması, hava ulaşımında yeni arayışların artması ve en önemlisi karbon salınımının artmasına paralel olarak çevreye daha az zarar verme isteği yeni projelerin de önünü açmakta. Bu amaçla kara, hava ve deniz araçlarında elektrik, biyo-yakıt ve hatta hidrojen kullanımına yönelik önemli bir eğilim mevcut. Pazar ihtiyaçlarını ve durumu analiz eden kuruluşların öngörüsü de bu tip araçların önümüzdeki 50 hatta 100 yıla damgasını vuracağı şeklinde. Bu alanda milyar dolarların konuşulması tesadüf değil. TESLA gibi örnekler incelendiğinde iyi bir projenin müşterisini kolayca bulacağı aşikar.

Havacılık dünyası ise bu konuda oldukça istekli, neredeyse 10 yıl gibi kısa sürede bir çok proje hayata geçirildi. ABD, Avrupa ve Çin bu konularda öncülük ediyor. Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatının (ICAO) hazırladığı raporda da bu açıkça görülüyor. (Raporun ilgili kısmını okumak için) Bu projelerden en önemlileri;

Türkiye’de ise Baykar tarafından açıklanan sadece CEZERİ projesi mevcut. Geleceğin uçan arabası olarak en son TeknoFest’de prototipi gösterilen hava aracının nasıl olacağı merak konusu. Tasarımı oldukça yoğun ilgi çeken Cezeri için kesin bir takvim belirtilmemiş ama Türk havacılık camiasında bir heyecan oluşturduğu kesin. Yapay zeka ve elektrik motorlarının kullanımı ve milli imkanlarla tasarım/üretim yapılacak olması da projenin dikkat çekmesini sağladı.

İnsansız Hava Aracı Sistemleri ve Yeni Arayışlar

Uçaklarda piston motorlardan sonra jet motorların kullanılması bir devrimdi. Daha az yakıt, daha uzun menzil ve daha güvenilir olması gibi sebepler jet motorların tercih edilmesine neden oldu. Ancak karbon salınımına bağlı olarak iklimsel şartların kötüleşmesi sektörü yeni arayışlara itti. Daha öncelerde de çeşitli denemeler yapılmasına rağmen son 10 yılda hızlı bir ilerleme kaydedildi. Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu (ICAO) tarafından da rapor edildiği şekilde dünya çapında elektrik-hibrit ve hidrojen temelli itki sistemlerine yönelik projelerde bir patlama oldu.

Tabi bu gelişmeleri hızlandıran ana etmen insansız hava araçları ya da herkesin bildiği şekliyle drone’lar oldu. Elektrik motorların kullanılması nedeniyle çevreye kötü etkilerinin olmaması, bir çok işi ucuz ve kolay bir şekilde gerçekleştirmeleri, uygun fiyatları ve eğlenceli kullanımlarıyla İHA’lar artık her yerde. İHA’larda yapılan çalışmalara paralel olarak uçaklarda da yeni konseptler denenmekte. Bunun en bariz örneği Dikey İniş Kalkış yapabilen (Vertical Take-Off Landing) hava araçları. Elektrikle çalışan motorlar yardımıyla hem dikey hem de yatayda seyir edebilme kabiliyeti sayesinde havada yolculuk için ideal gözüküyorlar. Tabi bu tip VTOL hava araçlarının artması hava trafiğinde de önemli değişikliklere neden olacağı şimdiden anlaşılmaktadır. Elektrik motorları, İHA’lar, VTOL hava araçları derken sivil havacılık otoriteleri tüm kurallarını yeniden yazmaya başladı bile. Örneğin ICAO tarafından RPAS, EASA ve FAA tarafından Part-UAS gibi kurallarla İnsansız Hava araçlarının kullanımı, haberleşme sistemleri, sertifikasyonu, hava sahasının kullanımı, pilotluk ve tescil sorunları, kayıt ve takip edilmeleri gibi bir çok konuya çözümler üretilmeye çalışılıyor. Bu kapsamda kimi zaman tüm ülke otoritelerinden uzmanlar bir araya gelerek kuralları standart hale getirmeye çalışıyorlar (Ör: JARUS, ICAO ve EASA)

Milli ve yerli projelerin konuşulduğu bir dönemde, Türkiye olarak bu konularda ne yapılıyor? İnsansız Hava Araçları konusunda Türkiye öncü ve güçlü ülkelerden biri. Özellikle askeri alanda TAI/TUSAŞ ve Baykar çok önemli projeleri gerçekleştirdi. Sınıflarında en iyi İHA’ları üreten bu kuruluşlar yeni projeler için de kolları sıvamış durumda. Tabi büyük şirketlerin gelişmesi aynı zamanda yeni bir eko-sistemin oluşmasını ve yan sanayinin de büyümesini sağlıyor. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki VTOL konusunda henüz emekleme aşamasındayız.

Türkiye’deki ve Dünya’daki VTOL ya da Uçan araba çalışmaları için şu yazımıza göz atın.

Aşağıda, İHA mevzuatları konusunda referans linkler yer almaktadır.

ICAO RPAS Panel Sayfası – https://www.icao.int/safety/UA/Pages/Remotely-Piloted-Aircraft-Systems-Panel-(RPASP).aspx

ICAO UTM Guidance (Hava Trafiği ile ilgili hedefler, rehber doküman) – https://www.icao.int/safety/UA/Pages/UTM-Guidance.aspx

ICAO UAS Toolkit (Ülkelerin İHA kuralları bir araya getirilmiş) – https://www.icao.int/safety/UA/UASToolkit/Pages/default.aspx

FAA (Amerika Birleşik Devletleri’nde İHA kuralları) – https://www.faa.gov/uas/

ABD’de özel izin verilen İHA uygulamaları – https://www.faa.gov/uas/advanced_operations/certification/criteria_special_classes/

FAA İnsansız Hava Aracı Uçuşa Elverişlilik Sertifikasyonu – https://www.faa.gov/documentLibrary/media/Order/FAA_Order_8130.34D.pdf

EASA Civil Drones (Avrupa’da İHA mevzuatı hakkında) – https://www.easa.europa.eu/easa-and-you/civil-drones-rpas

Easy Access Rules for Unmanned Aircraft Systems (Regulation (EU) 2019/947 and Regulation (EU) 2019/945)

JARUS (Bir çok devletin İHA mevzuatını uyumlu haline getirmek için oluşturduğu organizasyon) – http://jarus-rpas.org/regulations

SHGM (Türkiye’de İHA ve drone kullanımı) – https://iha.shgm.gov.tr/public/index